Τι σημαίνει ο όρος «βιοποικιλότητα»; Εν συντομία, ο όρος αυτός δηλώνει την ποικιλία των μορφών ζωής σε ένα συγκεκριμένο μέρος, σε μια συγκεκριμένη περιοχή.
Η απώλεια της βιοποικιλότητας συνεπάγεται υποβάθμιση των υπηρεσιών που παρέχουν τα οικοσυστήματα. Και οι υπηρεσίες αυτές είναι διάφορες: από την παραγωγή τροφίμων και φαρμακευτικών ουσιών μέχρι τη ρύθμιση του κλίματος και τη διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους. Κι όλες αυτές οι υπηρεσίες βοηθούν στο να προσαρμοστούμε στην κλιματική αλλαγή, η οποία επηρεάζει με τη σειρά της τα φυσικά οικοσυστήματα, και να μετριάσουμε τις επιπτώσεις της.
Κάθε οικοσύστημα είναι πιο σταθερό και υγιές όταν περιλαμβάνει τη μέγιστη δεξαμενή γονιδίων των ειδών που υπάρχουν φυσικά σε μια περιοχή, δηλαδή τη μέγιστη βιοποικιλότητα. Εάν όλο και περισσότερα είδη μέσα στο οικοσύστημα αρχίσουν να εξαφανίζονται, ολόκληρο το οικοσύστημα αρχίζει να κινδυνεύει.
Το οικοσύστημα του Αώου είχε την τύχη να πορευτεί χωρίς μεγάλες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Η καλή δε κατάσταση του ποταμού το καθιστά πρότυπο για την αποκατάσταση κι άλλων ποταμών σε όλη την Ευρώπη, κατ’ εφαρμογή της νέας Στρατηγικής της Ε.Ε. για τη Βιοποικιλότητα.
Το μεγαλύτερο τμήμα της λεκάνης απορροής του Αώου βρίσκεται σε προστατευόμενη περιοχή, εντός του εθνικού πάρκου Βόρειας Πίνδου, με τη χλωρίδα και την πανίδα να συνεισφέρουν στο σύστημα της βιοποικιλότητας.
Στο εθνικό πάρκο υπάρχουν περισσότερα από 2.000 είδη φυτών, μερικά από τα οποία είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά, όπως είναι ο άγριος κρίνος και πολλά είδη ορχιδέων. Υπάρχουν επίσης βότανα με φαρμακευτικές ιδιότητες όπως και πολλά σπάνια, ενδημικά και προστατευόμενα είδη φυτών. Το παρών της δηλώνει και η μυκοχλωρίδα, με χιλιάδες είδη μανιταριών να έχουν καταγραφεί.
Αναμφισβήτητη οικολογική αξία έχουν οι δασικοί οικότοποι της μαύρης πεύκης, της οξιάς, της ελάτης, της δρυός, του ρόμπολου. Τα πλατάνια κυριαρχούν δε, στην παραποτάμια περιοχή του Αώου και των παραποτάμων του, του Βοϊδομάτη και του Σαραντάπορου.
Ιδιαίτερη προστιθέμενη αξία στον δασικό πλούτο δίνουν τα λεγόμενα «ιερά δάση» των χωριών του Ζαγορίου και της Κόνιτσας. Ως ιερά δάση θεωρούνται τα δάση που διαχειριζόταν μια κοινότητα ως προστατευόμενη περιοχή και τα οποία αφιερώνονταν σε μια εκκλησία της περιοχής ή στην κεντρική εκκλησία της κοινότητας. Τα δάση αυτά έχουν ενταχθεί στο δίκτυο των Ιερών Φυσικών Περιοχών του πλανήτη (Sacred Natural Sites) ως μοναδικά παραδείγματα επιτυχημένης περιβαλλοντικής διαχείρισης μέσω παρεμβάσεων συνδεδεμένων με τη θρησκεία. Από το 2014 είναι ενταγμένα και στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Τα ιερά δάση συνδέονταν κυρίως με λειτουργικές ανάγκες των κοινοτήτων, όπως η διαφύλαξη σημαντικών φυσικών πόρων ή η προστασία κατοικημένων οικισμών από φυσικές καταστροφές. Σήμερα αποτελούν τόπους σημαντικούς για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας.
Η άγρια πανίδα αποτελεί επίσης ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο για τη βιοποικιλότητα.
Η περιοχή της λεκάνης απορροής του Αώου, προστατευόμενης και μη, φιλοξενεί έναν σημαντικό πληθυσμό μεγάλων θηλαστικών όπως είναι η αρκούδα, ο λύκος, το αγριόγιδο, το ζαρκάκι και το αγριογούρουνο. Παρόντα και μικρότερα είδη θηλαστικών: η αλεπού, ο λαγός, η αγριόγατα, το κουβάνι, ο σκίουρος.
Η βίδρα επίσης δηλώνει μια σταθερή παρουσία. Πρόκειται για ένα προστατευόμενο είδος, που έχει προσαρμόσει τη ζωή του στο υδάτινο οικοσύστημα. Έχει εντοπιστεί όχι μόνο στο Αώο αλλά και στους παραποτάμους του.
Ένα άλλο είδος η ζωή του οποίου συνδέεται άμεσα με το νερό, είναι τα οδοντόγναθα ή αλλιώς οι λιβελούλες που αποτελούν βιοδείκτες για τα υδάτινα οικοσυστήματα. Το 1/3 των οδοντόγναθων που υπάρχουν στην Ελλάδα, καταγράφηκαν στον Αώο. Πουλιά, όπως ο ασπροπάρης, και ερπετά συμπληρώνουν την πανίδα της περιοχής.
Ο Αώος και οι παραπόταμοί του αποτελούν επίσης ένα σημαντικό καταφύγιο για ενδημικά είδη ψαριών, όπως είναι ο πινδοβίνος, και για είδη που απειλούνται σε άλλες περιοχές της Ευρώπης, όπως είναι το ευρωπαϊκό χέλι.
Ο τεράστιος πλούτος που διαφυλάττει ο Αώος οφείλεται στις λίγες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις που έχει δεχθεί ο ποταμός. Γι αυτό και ο Αώος καθίσταται μοναδικός σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι και πρέπει να παραμείνει ένα υγιές και «ζωντανό» ποτάμι, ένα ποτάμι που θα συνεχίσει να ρέει ελεύθερα, ένας τόπος-καταφύγιο για διάφορα είδη, ένας οικότοπος.
