Ο ποταμός Αώος (Vjosa στα αλβανικά) κυλά στη διασυνοριακή περιοχή μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας. Πηγάζει από την οροσειρά της Πίνδου και, αφού διασχίσει για 70 χιλιόμετρα την Ήπειρο, εισέρχεται στη Νότια Αλβανία και, μετά από 192 χιλιόμετρα, εκβάλλει στην Αδριατική Θάλασσα.
Βασικοί παραπόταμοί του επί ελληνικού εδάφους είναι ο Βοϊδομάτης και ο Σαραντάπορος. Το μεγαλύτερο μέρος της λεκάνης απορροής του Αώου ανήκει στο Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου, με δύο εθνικούς δρυμούς.
Η γεωγραφική κατανομή, το μέγεθος του ποταμού και η καθαρότητα των νερών του, σε συνδυασμό με την ποικιλία βιοκλιματικών, γεωλογικών και γεωμορφολογικών παραγόντων, καθιστούν τον Αώο ένα από τα πιο όμορφα και υγιή ποτάμια της Ελλάδας.
Η μεγαλύτερη ανθρωπογενής παρέμβαση ήταν η κατασκευή από τη ΔΕΗ στα τέλη της δεκαετίας του ’80 ενός μεγάλου υδροηλεκτρικού φράγματος στις πηγές του Αώου. Το νερό της τεχνητής λίμνης του φράγματος εκτρέπεται στη λεκάνη απορροής του Αράχθου, με επιπτώσεις στη ροή, την υδρομορφολογία και τα οικοσυστήματα του Αώου.
Στα σχέδια της ΔΕΗ για την «αξιοποίηση» του υδατικού δυναμικού της περιοχής, συμπεριλαμβανόταν και η κατασκευή φράγματος και ταμιευτήρα νερού στον πυρήνα του εθνικού δρυμού Βόρειας Πίνδου («Βάλια Κάλντα»), για τη δέσμευση των υδάτων του Αρκουδορέματος, παραπόταμου του Αώου.
Το 1989 έγινε προσφυγή του Συλλόγου Προστασίας Ηπειρωτικής Φύσης στο Συμβούλιο της Ευρώπης και το 1990 στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Ακολούθησαν καταγγελίες και προσφυγές της κοινότητας Βοβούσας του Δήμου Ζαγορίου και περιβαλλοντικών οργανώσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Μετά τις έντονες αντιδράσεις των περιβαλλοντικών οργανώσεων και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Περιβάλλοντος, η οποία και παρέπεμψε την Ελλάδα στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, η ΔΕΗ αναδιπλώθηκε. Επανήλθε όμως με νέα πρόταση για κατασκευή υδροηλεκτρικού έργου και φράγματος στον ποταμό Αώο, και συγκεκριμένα στην περιοχή Σμιξώματα της Βοβούσας. Και πάλι υπήρξαν αντιδράσεις από την τοπική κοινωνία και οργανώσεις, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Περιβάλλοντος να προειδοποιεί με δεύτερη παραπομπή της χώρας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.
Μετά την απελευθέρωση της ενέργειας και την ανάθεση μέρους της παραγωγής σε ιδιώτες, το θέμα των φραγμάτων στον ποταμό Αώο επανέρχεται στο προσκήνιο επανειλημμένα από το 2000 και μετά για τις περιοχές «Σμιξώματα» και «Βαθύλακκος (Λάκκος Παππά)».
Το 2009, κατατέθηκε στο υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής και Δημοσίων Έργων ένα σχέδιο εκτροπής επιπλέον ποσοτήτων νερού από τον ποταμό σε γειτονικές λεκάνες απορροής και ιδίως στη λίμνη Παμβώτιδα, στην πόλη των Ιωαννίνων. Το σχέδιο προέβλεπε επίσης την κατασκευή υδροηλεκτρικών σταθμών κατά μήκος του καναλιού της εκτροπής.
Η ανακοίνωση του σχεδίου προκάλεσε την αντίδραση των τοπικών κοινωνιών και των περιβαλλοντικών οργανώσεων. Το 2010 η τότε υπουργός Περιβάλλοντος Τίνα Μπιρμπίλη απέρριψε το σχέδιο.
Οι εμπνευστές του σχεδίου υποχώρησαν δεδομένης και της απόφασης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου σε μια ανάλογη υπόθεση εκτροπής, αυτής του ποταμού Αχελώου. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έκρινε ότι υπό το καθεστώς της Οδηγίας 2000/60 η μεταφορά υδάτων από μια λεκάνη απορροής σε άλλη επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση και μόνο στην περίπτωση χρήσης του για ύδρευση, άρδευση ή παραγωγή ενέργειας.
Ωστόσο, ο αγώνας των περιβαλλοντικών οργανώσεων δεν σταμάτησε, από τη στιγμή που το έργο της εκτροπής του Αώου συμπεριλήφθηκε στο πρώτο Σχέδιο Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών του υδατικού διαμερίσματος της Ηπείρου, το 2013. Κατά των πράξεων κύρωσης του συγκεκριμένου Σχεδίου Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών έκαναν προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας οι οργανώσεις WWF Ελλάς και Καλλιστώ, μαζί με τον Δήμο Κόνιτσας, τον Φορέα Διαχείρισης Εθνικών Δρυμών Βίκου-Αώου και Πίνδου και το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (Med-INA).
Το 2017, το Συμβούλιο της Επικρατείας απέρριψε την προσφυγή με το σκεπτικό ότι το έργο της εκτροπής του Αώου δεν αφορά ένα δεσμευτικό μέτρο αλλά ένα προγραμματιζόμενο έργο.
Το 2018, ακολούθησε η πρώτη αναθεώρηση του Σχεδίου Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών του υδατικού διαμερίσματος Ηπείρου, όπου δεν συμπεριλαμβάνεται το σχέδιο της εκτροπής του Αώου. Κι αυτό επειδή άλλαξε η μεθοδολογία εκπόνησης των σχεδίων, χωρίς να αποκλείεται όμως η εκ των υστέρων προσθήκη επιμέρους έργων. Σε γενικές γραμμές, όμως, το σχέδιο εκτροπής έχει παγώσει.
Το ενδιαφέρον όμως για μεγάλα και μικρά υδροηλεκτρικά έργα στον Αώο και στους παραποτάμους του δεν έχει σταματήσει. Στον σχεδιασμό της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας περιλαμβάνονται τρία μεγάλα υδροηλεκτρικά έργα με δημιουργία ταμιευτήρων στη λεκάνη απορροής του Αώου, καθώς και 293 μικρά υδροηλεκτρικά έργα.
Τα τελευταία χρόνια, βρίσκεται σε εξέλιξη μια μεγάλη εκστρατεία «Σώστε την μπλε καρδιά της Ευρώπης», με τη συμμετοχή αλβανικών, ελληνικών και διεθνών περιβαλλοντικών οργανώσεων αλλά και μελών της επιστημονικής κοινότητας.
Για την υλοποίησή της συμπράττουν ελληνικές οργανώσεις -Πίνδος Περιβαλλοντική, MedINΑ και The Green Tank, η αλβανική EcoAlbania, καθώς και μεγάλες διεθνείς ΜΚΟ: η Euronatur, η RiverWatch, η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) και η Tour du Valat, με σκοπό τη δημιουργία ενός διασυνοριακού εθνικού πάρκου Αώου-Vjosa, «ελεύθερου» από φράγματα.
Η εκστρατεία αυτή έχει τα αποτελέσματά της. Η Αλβανία εγκατέλειψε τα σχέδιά της για τη δημιουργία μεγάλων φραγμάτων στον ποταμό και δεσμεύτηκε για τη δημιουργία εθνικού πάρκου Vjosa.
Στην Ελλάδα, συνεχίζεται η προσπάθεια για την επέκταση του καθεστώτος προστατευόμενης περιοχής του Αώου και των παραποτάμων του από την Κόνιτσα μέχρι τα σύνορα Ελλάδας-Αλβανίας.
